Yves T’Sjoen (Gent)
Breyten Breytenbach in een zijspiegel. Het vizier van H.C. ten Berge
De Zuid-Afrikaanse schrijver Breyten Breytenbach publiceerde eind jaren zestig poëzie en tekeningen in het Nederlandse periodiek Raster (eerste reeks: 1967-1973). Het modernistische blad, met H.C. ten Berge als eenmansredactie, besteedde ruim aandacht aan de schrijver die in Zuid-Afrika als experimentele en maatschappijkritische Sestiger bekendstond. Ook in de tweede reeks van Raster, vanaf 1977, zijn bijdragen van en over Breytenbach verschenen.
In de jaren zeventig, tijdens Breytenbachs gevangenisjaren, nam Ten Berge het initiatief voor de protestpublicatie Vingermaan (Meulenhoff/Galerie Espace,1980). Eerder al, kort na zijn veroordeling en vrijheidsberoving, was hij betrokken bij aan breyten breytenbach (Poetry International/Breyten Breytenbach Comité, 1976). De gedichten die Ten Berge voor Vingermaan leverde, zijn met minimale varianten gebundeld in Nieuwe gedichten (1980). In de tweede druk van deze bundel is een nawoord van Maarten van Buuren opgenomen. Ook Texaanse elegieën (1983) bevat reminiscenties aan de Zuid-Afrikaanse auteur.
De presentie van Breytenbach in de Nederlandse literatuur is eind jaren zestig, in de context van Poetry International Rotterdam en Galerie Espace (Amsterdam), door bemiddeling van onder anderen Ten Berge tot stand gekomen (Goedegebuure 1993, Van den Bergh 2003). Niet alleen vertalers, tijdschriftredacteurs of uitgevers spelen de rol van bemiddelaar tussen anderstalige literaturen. Ook schrijvers en hun netwerken zijn betrokken bij de introductie van buitenlandse schrijvers in een nationaal literair circuit. In het onderzoek naar transnationale bewegingen in schrijversloopbanen wordt een onderscheid gemaakt tussen verticale en laterale verschuivingen (Shei-mih & Lionnet 2005). Breytenbachs werk is zowel naar het Nederlands als naar het Engels vertaald en functioneert simultaan in het Nederlandse en Anglo-Amerikaanse taalgebied (Viljoen 2009).
In deze gevalstudie wordt een aspect van de zogenaamde laterale transnationale beweging in Breytenbachs schrijverschap onderzocht. Ten Berges aandacht voor diens poëzie en de beeldvorming van Breytenbach in zijn scheppende en kritische werk (o.a. De Gids 1975 en ook later) hebben aanzienlijk bijgedragen tot de aanwezigheid van deze schrijver in Nederland en Vlaanderen. De paper handelt over de culturele transmissie van teksten van een minor culture, in casu de Afrikaanstalige literatuur in Zuid-Afrika, in een middelgroot taalgebied in het centrum van Europa. Via de toegangspoort van het Nederlands verloopt de schrijversloopbaan van enkele Afrikaanstalige schrijvers in de richting van andere talen in de Europese ruimte. Voor de aanwezigheid in het Engelse taalgebied (de verticale beweging) gelden dan weer andere wegen die auteurs voor zichzelf uitstippelen.
