Ze względu na przyjętą koncepcję Dziejów literatury niderlandzkiej w polu zainteresowania autorów, oprócz tzw. literatury pięknej (belles lettres), pojawiły się także inne działy piśmiennictwa, jak podróżopisarstwo oraz dyskurs naukowy. Piśmiennictwo niderlandzkie jest bogate w różnorodne świadectwa spotkań z zamorskimi kulturami. Interesujące teksty pozostawili po sobie nie tylko podróżnicy z okresu ekspansji kolonialnej w XVII wieku, ale także dziewiętnasto- i dwudziestowieczni Holendrzy i Flamandowie. Należą do nich np. belgijski misjonarz Frans (Placied) Tempels (1906–1977), autor książki o wiele mówiącym tytule Bantoe-Filosofie (1946; ‘Filozofia [ludów] Bantu), Christiaan Snouck Hurgronje (1857–1936) słynny islamolog i pierwszy europejski fotograf Mekki oraz Jacob Haafner (1754–1809) – podróżnik, urzędnik kolonialny i krytyk zamorskich misji.
Prof. J. Koch skoncentruje się w swoim referacie na kilku wybranych aspektach spotkań z egzotycznymi dla Europejczyków kulturami, a tytuł wystąpienia „Inaczej o Innych” ma uchylić rąbka tajemnicy: wszyscy wymienieni włączając się w dyskurs podróżniczy czy naukowy krytykowali jednocześnie jego dotychczasowe konstytutywne wyznaczniki i stawiali znaki zapytania nad funkcjonującymi stereotypami. Ich obserwacje z autopsji oraz osobiste doświadczenia na obcych kontynentach miały tutaj kluczowe znaczenie. Prezentacja będzie się koncentrować na przykładach z twórczości Jacoba Haafnera, który opisywał swoje podróże w Afryce Południowej, Indonezji oraz Indiach.
Paweł Zajas
POLE LITERACKIE A ZAGRANICZNA POLITYKA KULTURALNA.
PERSPEKTYWA POLIKONTEKSTURALNA
Relacje zachodzące między polem literackim a zagraniczną polityką kulturalną rzadko stanowią przedmiot systematycznej refleksji. W obszarze socjologii literatury zagraniczna polityka kulturalna wymieniana jest wprawdzie jako istotny element transferu literackiego, jednakże metodologiczne dezyderaty jedynie sporadycznie realizowane są w praktyce badawczej. Jednym z powodów braku zainteresowania ze strony literaturoznawców badaniami nad zagraniczną polityką kulturalną jest, jak można się domyślać, sformułowana przez Pierre’a Bourdieu i wciąż reprodukowana w literaturze przedmiotu teza dotycząca opozycji „pola literackiego” i „pola władzy” jako przestrzeni „stosunków siły między podmiotami i instytucjami”. W świetle tak spolaryzowanej perspektywy „władza heteronomiczna może występować w samym łonie pola [literackiego]”, wówczas jednak pozycja twórców jest, jak twierdził francuski socjolog, „znacząco osłabiona przez tego swoistego konia trojańskiego”. Trzeba jednak przypomnieć, że w owym jednoznacznie negatywnie zdefiniowanym oraz naszkicowanym za pomocą sugestywnej wojennej retoryki opisie mechaniki funkcjonowania pola kulturowego, nie poddał Bourdieu dogłębnej analizie rozmaitych form heteronomii, nie dopuścił również do uznania niektórych z nich za czynniki pozytywne.
Wystąpienie stanowi prolegomenę projektu badawczego, który ma na celu częściowe wypełnienie owej luki. Projekt dotyczy związków niemieckiej polityki kulturalnej z polem literackim/wydawniczym w latach 1912-1989. Przedmiotem badań będzie zarówno proces wykształcenia się mechanizmów dyplomacji kulturowej w okresie poprzedzającym wybuch wojny, w czasie jej trwania oraz w latach Republiki Weimarskiej, a także powojenne współzawodnictwo na tym obszarze między Republiką Federalną Niemiec a Niemiecką Republiką Demokratyczną. Punktem odniesienia będzie kooperacja pola literackiego/wydawniczego z zagraniczną polityką kulturalną w odniesieniu do obszaru Europy Środkowo-Wschodniej.
Podczas prezentacji, na zasadzie laboratoryjnej próby, proponuję przyjrzeć się bliżej wąskiemu, zarówno w sensie geograficznym jak i czasowym, zbiorowi danych, który prezentuje związki zachodnioniemieckiej zagranicznej polityki kulturalnej z polem literackim w okresie 1960-1970. Delimitacja materiału wymaga koniecznych wyjaśnień. O wyborze obiektu badań przesądza niewątpliwie doskonała sytuacja archiwalna. Akta bońskiego MSZ, dokumentujące proces planowania oraz implementacji zagranicznej polityki kulturalnej, nie zostały do chwili obecnej poddane kasacji i przechowywane są w Politisches Archiv des Auswärtigen Amts (Archiwum Politycznym Ministerstwa Spraw Zagranicznych) w Berlinie. Raporty roczne, wewnętrzne notatki, a także korespondencja centrali z ambasadami i przedstawicielstwami handlowymi, indywidualnymi pośrednikami kulturowymi, wydawnictwami oraz instytucjami pożytku publicznego, działającymi na zlecenie i finansowanymi przez niemiecki MSZ, umożliwiają sformułowanie odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób ówczesne środowisko polityczne definiowało funkcję literatury. Stanowisko instancji rządowych należy następnie skonfrontować z perspektywą aktorów pola literackiego. I w tym przypadku dostępność danych archiwalnych ma charakter zgoła unikalny. Archiwum Siegfrieda Unselda (Siegfried Unseld Archiv, SUA), które od 2009 roku jest udostępnione badaczom w Deutsches Literaturarchiv w Marbach nad Neckarem i integruje zbiory takich oficyn jak Suhrkamp Verlag, Insel Verlag, Jüdischer Verlag oraz Deutscher Klassiker Verlag, pozwala na pozyskanie informacji dotyczących reakcji pola wydawniczego na impulsy ze strony polityki. Kombinacja dwóch typów zasobów archiwalnych stanowi jednocześnie propozycję metodologiczną, która umożliwia usytuowanie problematyki zagranicznej polityki kulturalnej w obrębie literaturoznawstwa, a którą, za Gerhardem Plumpe i Nielsem Werberem, określam mianem polikonteksturalnej.
Dostępność danych uzasadnia poniekąd geograficzne usytuowanie próby badawczej oraz dobór metodologii. Co przemawia za zawężeniem prezentacji do okresu 1960-1970? Dekada poprzedzająca politycznokulturalną ofensywę pierwszego rządu Willego Brandta, która do publicznego dyskursu wprowadziła metafory „trzeciego filaru”/”trzeciej sceny” dyplomacji, jest, w moim przekonaniu, ciekawym historycznym momentem dla systematycznych dociekań nad różnymi formami relacji między autonomicznym polem literatury a polem polityki. W tym właśnie czasie dochodzi do kilku sporów definicyjnych, zmieniających zarówno wewnętrzną strukturę jak i granice literackiej oraz politycznej przestrzeni komunikacyjnej. Kwestię tę zilustruję na przykładzie politycznoliterackiej działalności pisarza i pośrednika kulturowego, Hansa Magnusa Enzensbergera, a także niemiecko-polskiego transferu literackiego, funkcjonującego w latach 1960-1970 w heteronomicznych ramach zachodnioniemieckiej zagranicznej polityki kulturalnej.
